Thành phố không chỉ có những nhà cao tầng

Không gian là thứ có thể xây dựng và kiến tạo, vậy làm thế nào để quá trình xây dựng và kiến tạo đó có thể trở nên tốt nhất?

Tác giả: Minh Ngọc
Minh hoạ: Trần Đăng Khoa

Thành phố là gì?

Thành phố, hay đô thị, là một không gian mà nơi đó một cộng đồng cư dân lớn neo đậu. Những thành phố đầu tiên, theo góc nhìn khảo cổ học truyền thống, đã hình thành từ cách đây nhiều ngàn năm, khi con người tìm đến những vùng châu thổ màu mỡ ven sông để phát triển nông nghiệp, tạo ra của cải dư thừa, không còn phụ thuộc quá nhiều vào sự “ban ơn” của tự nhiên. Tiến trình đó khiến các cộng đồng người chuyển từ lối sống di cư sang định cư, thúc đẩy giao thương và phân cấp xã hội. Do đó, dưới góc nhìn lịch sử, những thành phố là những không gian được xây dựng để phục vụ hình thái tổ chức cộng đồng mới này. Và theo tiến trình hình thành của các tuyến đường giao thương, chúng trở thành trung tâm giao dịch, thông tin, tri thức, và giải trí – những không gian phi nông nghiệp.

Bởi được xây dựng và kiến tạo, nó không bất biến mà có thể thay đổi – mỗi thành phố đều là một cá thể sống nằm trong vòng tuần hoàn của tự nhiên: sinh ra, lớn lên và có thể sẽ có ngày lụi tàn. Sự chuyển mình trong đời sống của cá thể đó phụ thuộc một mặt vào đặc điểm vật lý của môi trường tự nhiên xung quanh, đồng thời, nó mang dấu ấn đặc trưng của lịch sử, văn hóa, xã hội, chính trị của cộng đồng dân cư gắn liền với nó. Nói như vậy để có thể thấy rằng, những con người nương náu ở đô thị đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và kiến tạo không gian. Vậy câu hỏi ta cần đặt ra ở đây sẽ là: làm thế nào để quá trình xây dựng và kiến tạo đó có thể trở nên tốt nhất, và mỗi cá nhân, đơn vị cấu thành của cộng đồng, có vai trò gì trong bức tranh tổng quan này?

Khi những thành phố đang lớn quá nhanh

Từ khoảng cuối thế kỷ XVIII, tốc độ đô thị hóa bắt đầu tăng vọt. Trong bối cảnh của cách mạng công nghiệp và sự phát triển của khoa học công nghệ, việc xây dựng trở nên dễ dàng và nhanh chóng hơn. Thúc đẩy bởi nhu cầu giao thương và phát triển kinh tế, các đô thị mọc lên và gia tăng cả về quy mô và số lượng. Trong sự hối hả đó, con người bắt đầu bỏ qua và dần dần quên đi những tác động tiêu cực của những sự thay đổi rất lớn về mặt cảnh quan đến môi trường và xã hội. Chẳng hạn, những triết lý kiến trúc sử dụng nguyên vật liệu đến từ và hài hòa với địa phương bị đẩy qua một bên, thay vào đó, những nguyên vật liệu được sản xuất nhanh, rẻ, nhưng làm thoái hóa môi trường, lại được lựa chọn. Hoặc, trong quá trình quy hoạch tốc độ cao để đáp ứng nhu cầu người dân, đặc biệt ở những khu vực có mật độ dân số lớn, những không gian xanh như công viên công cộng lại không được cân nhắc. Chúng ta bắt đầu bị bao quanh bởi những sản phẩm, công trình nhân tạo thiếu suy xét, và không còn ý thức được rằng mình là một phần của tự nhiên. Hệ quả chính là sự hủy hoại môi trường và hệ sinh thái, đi kèm với nó là sự sụt giảm chất lượng sống của con người.

Năm 2020, dân số thế giới vượt mức 7,7 tỉ người, với 56% trong số đó sinh sống trong các đô thị. Dự đoán đến năm 2050, dân số thế giới sẽ vượt mức 9,7 tỉ và 69% dân số sẽ neo đậu ở các thành phố. Những sự thay đổi lớn này đặt ra nhiều câu hỏi lớn và khó nhằn đối với vấn đề đô thị hóa và phát triển bền vững. Không gian sống, và cụ thể là không gian đô thị, phải được tái cấu trúc và tổ chức như thế nào để đáp ứng một cách bền vững nhu cầu nhà ở, học tập, sản xuất, giải trí, và làm việc của tất cả chúng ta?

Một ngày trong thành phố

Sự phát triển của những cộng đồng, đô thị lớn, đi kèm với sự kết nối giữa chúng, đã và đang tạo điều kiện phát triển cho một hiện tượng mà ngày nay được biết đến dưới tên gọi toàn cầu hóa.
Quá trình toàn cầu ho đã đem đến những sự chuyển dịch văn hóa xã hội ở quy mô và mức độ chưa từng có. Xem năng suất như mục tiêu cao nhất, nền kinh tế toàn cầu hóa ngày càng chuyên biệt hóa việc làm và đời sống. Để sản xuất một cái bàn, cái ghế, thay vì nhờ đến một người thợ mộc, giờ đây ta lại có những bộ phận, bao gồm máy và người, phụ trách sản xuất từng thành tố sản phẩm như mặt bàn, mặt ghế, chân bàn, chân ghế, hay lưng dựa. Một bộ phận khác sẽ phụ trách lắp ráp. Và sau cùng, một bộ phận khác nữa sẽ phụ trách vận chuyển sản phẩm đến nơi tiêu thụ. Mô hình sản xuất này dễ hơn, nhanh hơn, và hiệu quả hơn về thời gian và nguyên vật liệu. Sự chuyên biệt và đồng bộ này lan cả sang những khía cạnh khác của đời sống. Và vì vậy, những cư dân thành thị đã quá quen thuộc với lối sống nhanh và lặp đi lặp lại.

Ở một mặt khác, đã có cung thì phải cần cầu – chủ nghĩa tiêu dùng cá nhân lên ngôi! Những chiến dịch kích thích kinh tế và thúc đẩy mua sắm bủa vây chúng ta từ mọi hướng. Ở phạm vi toàn cầu, tiêu dùng giờ đây được xem như một hình thức thể hiện tự do cá nhân và cá tính. Mỗi cá nhân riêng lẻ chúng ta lại hình thành khát khao được công nhận thông qua những hành vi xã hội, trong đó có hành vi tiêu dùng và sở hữu. Ví dụ, khi có được những món hàng đắt tiền, ngay lập tức bạn sẽ được nhìn nhận bởi những người xung quanh như là một người sang trọng, đẳng cấp, hay sành điệu. Sự sở hữu những món hàng mới đem lại nhiều niềm vui đến mức độ nó được gọi tên là retail “therapy” – “liệu pháp chữa lành tâm lý” thông qua mua sắm. Nhưng sao chúng ta không dừng lại để đặt câu hỏi tại sao chúng ta lại cần chữa lành, vết thương đến từ đâu?

Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đó, việc tiêu dùng không còn chỉ để phục vụ những nhu cầu thiết yếu của con người. Chúng ta càng ngày càng mong muốn sở hữu nhiều hơn, vô độ, phù phiếm hơn, và khi đã sở hữu rồi, món hàng nhanh chóng bị rơi vào quên lãng bởi ta đã nghía thấy những món hàng khác mà ta có thể rước về. Thói quen toàn cầu này đặt một áp lực khủng khiếp lên môi trường. Những nguyên vật liệu chúng ta khai thác, những đống rác mà chúng ta phát thải, tất cả đều đã và đang góp phần phá hủy thiên nhiên. Và nếu thiên nhiên bị hủy hoại, làm sao con người, những sinh vật sống nhờ thiên nhiên, có thể không bị ảnh hưởng? Vết thương của chúng ta có lẽ đến từ đó.

Một khẩu hiệu hoàn toàn không sáo rỗng

“Sống chậm lại”, khẩu hiệu này ta vẫn quen nghe nhỉ? Tại sao phải sống chậm lại khi “tiền biết mấy là đủ”, khi ta “phải biết ước mơ” vươn tới những vì sao (ví dụ, “sao” Hỏa), hay khi thế giới ngoài kia đang chờ ta làm chủ? Tôi đã từng có tâm thế đó, và tôi nghĩ rằng mình đã mắc kẹt ở đó bởi vì mình đã chưa nhìn thấy được những khía cạnh khác của đời sống, thế giới quan của tôi đã rất thiển cận. Nhưng thảm họa môi trường và sự tổn thương của con người, của cộng đồng đã ở mức độ khiến tôi không thể nhắm mắt làm ngơ thêm được nữa. Cộng đồng của chúng ta, đô thị của chúng ta, nhất thiết không thể chỉ là nơi ta neo đậu hay tồn tại, đó phải là một nơi mà ta có thể chung sống!